श्रावण महिन्यातील शुक्ल पक्षातील पंचमीला साजरा होणारा नागपंचमी हा सण भारतीय परंपरेतील एक प्राचीन आणि निसर्गाशी नाते सांगणारा महत्वाचा सण मानला जातो. या दिवशी नागदेवतांची पूजा करून त्यांच्या रक्षणासाठी प्रार्थना केली जाते.
ग्रामीण भागात याला विशेष महत्त्व असून शेतकरी आपल्या शिवारातील विहिरीजवळ, नागाच्या बांबूच्या वासांजवळ किंवा रानात जिथे नागाचे वास्तव्य असते अशा ठिकाणी जाऊन दूध, साखर, फुले अर्पण करतात. स्त्रिया या दिवशी उपवास करून नागदेवताची कथा ऐकतात व घराच्या दारांवर गेरू आणि चिताऱ्याने नागाची चित्रे रेखाटतात.
पुराणात उल्लेख आहे की, भगवान श्रीकृष्णाने कालिया नागाचा पराभव करून यमुनेचे पाणी पुन्हा शुद्ध केले. त्याच्या स्मरणार्थ नागपंचमी साजरी केली जाते. याशिवाय शेषनाग, वासुकी, तक्षक, कर्कोटक यांसारख्या सप्तनागांची पूजा केली जाते.
या सणामागील संदेश अत्यंत मौल्यवान आहे – तो म्हणजे निसर्गाशी जुळवून घेत जीवन जगणे. नाग हे पर्यावरणीय संतुलन राखणारे प्राणी असून शेतीसाठी हितकारक आहेत. त्यामुळे त्यांचे रक्षण होणे अत्यावश्यक आहे.
शहरांमध्येही नागपंचमी निमित्त मंदिरांमध्ये पूजा-अर्चा केली जाते. काही ठिकाणी मृण्मय नागमूर्ती तयार करून त्यांची विधिपूर्वक पूजा केली जाते. हा सण समाजात श्रद्धा, परंपरा आणि निसर्गरक्षण यांचा सुरेख संगम दाखवतो.
आजच्या आधुनिक युगातही नागपंचमीचा संदेश तितकाच मौल्यवान आहे – निसर्गाचं संवर्धन, सजीवांच्या सहअस्तित्वाची जाणीव आणि भारतीय संस्कृतीचं सातत्य.
