पौराणिक कथा
शिव पुराणानुसार, रावणाने भोळाचार दुर्बलतेमुळे आणि शक्ती प्राप्त करण्यासाठी डावखोरी केली की, त्याला एक ज्योतिर्लिंग हवं होतं. शिवाने त्याला वैध्यनाथ (Vaijnath) ज्योतिर्लिंग दिलं, ज्याला धरून ठेवावं, तसे केलं. रावणाने ते उचलून नेलं, पण काही काळानंतर ते जमिनीवर पडलं. ते बीडच्या परळी गावाजवळ झडपून प्रकट झालं, ज्यामुळे ते सर्वसामान्यांसाठी सुलभ झालं
ऐतिहासिक महत्त्व
बारा ज्योतिर्लिंगांपैकी एक असल्यामुळे परळी वैजनाथाचं धार्मिक आणि सांस्कृतिक महत्त्व अपार आहे. हे मंदिर साधारण १२–१३व्या शतकापासून विद्यमान आहे. इतिहासकारांच्या मते, यादव वंशाच्या काळात हे मंदिर Hemadpanthi शैलीत बांधण्यात आलं. नंतर १७०६ मध्ये रानी अहल्यादेवी होळकर यांनी त्याची दुरुस्ती करून ती आणखी भव्य केली . त्यामुळे परिसरातील शिल्पकला व मंदिराची आकर्षक रचना मानव संस्कृतीची गुणवत्ता दर्शवते.
वास्तुशास्त्रीय वैशिष्ट्ये
परळी वैजनाथ मंदिराची उंची सुमारे ७५–८० फूट आहे, समोरून शुभ्र कांस्याच्या दरवाजाने मंदिराला भव्यतेचा लुक दिला आहे . गुरूस्थानासमोरील सभागृहातून विधिपूर्वक रचना केली आहे, ज्यामुळे भक्तांना शिवलिंग अधिक जवळून दर्शन घेता येते. गोंडस कळी, सुंदर गवाक्ष विंडोज (gawks windows) अशा तांत्रिक वैशिष्ट्यांमुळे वास्तुशास्त्रज्ञांनाही ते आकर्षक वाटते .
अध्यात्मिक अनुभूती
परळी वैजनाथाचं नावच ‘वैद्यनाथ’ म्हणजे डॉक्टर; या शिवलिंगाला आरोग्यप्रदायी शक्ती असल्याचा βαθंग विश्वास आहे. अनेक भक्त दावा करतात की, येथील अभिषेक आणि उपासनेमुळे त्यांचे शारीरिक व मानसिक त्रास कमी झाले
विशेषत: महाशिवरात्री, श्रावण महिन्यात आणि विजयोत्सव काळात येथील भक्तांचे कंबरडे सूळतात, असंख्य भक्तांची गर्दी होते. मंदिराच्या परिसरात आचरण करण्यात येणाऱ्या धार्मिक विधींमुळे ती स्थल अधिक गूढ आणि आकर्षक बनते.
परिसर आणि जुने स्थळ
परळी शहराची भूमिका ही बीड जिल्ह्यातील धार्मिक केंद्र म्हणून आहे. येथे गुरुदर्शनासाठी येणारे शोध, जमा होणारे यात्रेकरू, आणि परिसरात राहून इतिहासबद्ध पर्यटन हे सर्व या ज्योतिर्लिंगाला अद्वितीय बनवतात. मंदिराच्या आसपासच्या सौम्य निसर्ग वातावरण, नद्या, डोंगर, व पवित्र सरोवरे ही सकारात्मक ऊर्जा देते.
निष्कर्ष
परळी वैजनाथ ज्योतिर्लिंग, ज्याला स्थानिकतः “गुप्त ज्योतिर्लिंग” म्हणतात, हा धार्मिक विश्वास, ऐतिहासिक वारसा आणि वास्तुशास्त्रीय गुणवत्तेचा उत्तम संगम आहे. रावणाच्या पौराणिक कथा, यादव वंशीय व भव्य मंदिरांच्या स्थापत्यशास्त्रातील योगदान, आणि भक्तांच्या आरोग्यप्रद अनुभवांनी हा स्थळ संपूर्णपणे एक अलौकिक देवस्थान म्हणून मानला जातो.
ज्या भक्तांनी पूर्वी या ठिकाणी प्रवेश करू शकले नाहीत, त्यांनी आत्ता हे पवित्र दर्शन घ्यायला हवं. यायला उत्सुक असाल, तर श्रावण महिना व महाशिवरात्रीच्या सुमारास भेट दिल्यास अनुभव अत्यंत आध्यात्मिक व परिवर्तनशील ठरेल.
